Kendini betimlemek (*)

Ali BULUNMAZ


“İyidir uzun uzun düşümek/ yitirilen hakkında bir şeyler söylemek için...”
(Rilke)

Klaus Mann, özyaşamöyküsünü anlatırken söze “karanlıkla” başlıyor. Hatıralar ve yaşanmışlıklar ile karanlık arasında kurduğu bağ, onu “anıları mitos gibi saklamak” türünden bir benzetmeye götürüyor (s. 13). Mann, bu mitos benzetmesinin ilk evresine de çocukluğu yerleştiriyor.

ÇOCUKLUK MİTOSU
Proust “hatıralar tek gerçekliktir” diyor. Bellek, Mann'a göre altıncı yaşa gelindiğinde aydınlanıyor ve biriktirmeye başlıyor. Kardeşini, çocukluğunun sokaklarını, ilk evlerinin balkonunu bu yaşlardan çekip çıkarıyor. Aynı şekilde Tölz kasabası, ilk köy evleri, oradaki nesneler (örneğin rüzgâr gülü...) de hep aynı dönemin hatırlattıkları.

Ve elbette savaşın ilk yılları. Oyunlar, çocukluk arkadaşları ile geçen günler. Mann, çocukluk mitosunda önemli yer kaplamış çekingen ve laf anlamaz çocukları betimlerken şunları düşüyor satırlarına:

“Üç ile on üç yaş arası çocuklar arkadaşa pek ihtiyaç duymaz, hele kendi başına bir güç teşkil eden bir sürü kardeşi varsa. Aileden olmayan kişlere karşı zalimce bir umursamazlık içindedir (...) [Onlar] bir kavram; çocukların büyük mitos dünyasına eklenen birer küçük mit olur...” (s.19).

Mann'ın çocukluk mitosundaki bir başka önemli imge de dadılarıdır. Annesinin hastalığı nedeniyle dadılarının hem eğitim ve öğretim hem de bakımlarında hatırı sayılır bir yer edindiğini belirtir.

Yine çocukluk anılarından biri olan bir ölüyle karşılaşma, Mann'da ölüm üzerine küçük ama önemli bir etki bırakır. Yaşam dolu yıllarda; çocuklukta, ölüm uzaktadır: “Ölüm çocuğa korkunç olmaktan öte daha kavranılamaz ve inandırıcılıktan daha uzak görünür” (s. 23).

Mann, yazmayı öğrenmeden önce çizmeye olan eğiliminden ve çocukluk yıllarında ilk çizimlerini yaptığı küçük defterlerden bahseder. Sonra şiirler gelir ve şiirlerle çizimleri birleştirir: Dizelerinin yanına ve etrefına fantastik çizimler kondurur. Bunlar da, gençlik yıllarının oyun ve hikâyelerine kaynaklık eder.

Sözü Alman edebiyatının ünlü yazarı ve babası Thomas Mann'a getirdiğinde ise şunlar dökülür kaleminden: “Babam genellikle bizden uzak dururdu ve gündelik hayatımıza pek girmezdi. Buna karşılık daha belirgin bir güce sahipti üstümüzde (...) Sözleri bizim için çabucak bir özdeyiş haline gelirdi, çünkü bu tür sözler ağzından pek ender çıkardı” (s. 32). Mann, bunlardan birini de belirlemesine ekler: “Bir an önce haksızlıklara alışmanız sizin için iyidir.”

Savaş yılları da çocukluk mitosunun hatırı sayılır bir figürüdür. Mann, savaş yıllarıyla ilgili olarak sonradan şu soruyu sorar: “Savaşın ne derece farkındaydık?” Buradan hareketle 1916 yılını aktarır: Evdeki yiyecek sorununu, yokluğu; etin sofradan çekilişini, patates ve şalgamın onun yerini alışını... Isınmak için yakıtlarının kalmayışını da. Sokakların ıssız ve erkeksiz olduğunu hatırlıyor Mann; o yıllarda ve insanların yüzündeki o garip hüznü. Belki de tek tesellisi, savaşta bir öğretmeni dışında tanıdığı hiç kimseyi kaybetmeyişidir.

OKUL
Savaş sonrası yeniden şekillenen dünyada Mann, bir lise öğrencisidir. O dönemde politikadan çok dinsel-erotik-estetik yaşantılara merak salar. Bu yıllarını “toplumda olan bitende kendini de sorumlu hissetme duygusu bana ancak çok çok sonra geri döndü” diye resmeder (s. 73).

Lise yılları, Mann'ın edebiyata ve okumalara dört elle sarıldığı dönemdir. Mann geriye dönüp baktığında, o güne kadarki edebi birikimlerinin de etkisiyle şunları çiziktirir: “Çocuk içinden geçtiği kırları görmez; ne ilkbaharın heyecanını ne de sonbaharın hüznünü hisseder; tepki göstermez, neredeyse sağır ve dilsizdir, çünkü duygusal değildir, doğanın bir parçasıdır ve bu yüzden de kendisiyle doğa arasındaki gerilimden uzaktır” (s. 97).

Mann, çocuğun doğa ve yaşam ile ilişkisini edilgin olarak nitelese de “her çocuğun bir anarşist olduğunu” ve “topluma başkaldırdığını” da kabullenir (s. 101). Buradaki tutamağı ise çocuğun haylazlığı, kimi zaman da işledikleri suçlardır.

Mann Vogelberg'deki yatılı dağ okuluna geçiş yaptığı yıllarda büyük şehir özlemi de çeker. Özellikle Münih'e döneceği ya da dönebileceği günleri sabırsızlıkla bekler. Bu arada kaçamaklar yapar, Frankfurt'a gider. O zaman anlar ki Münih'te yaşamı yönlendiren şey “ironi ile mizah”tır (s. 152) ve oradaki hayatını radikal duygulanımlar içinde geçirdiğini söyler.

ÜNİVERSİTE
Mann, 1920'lerin ikinci yarısında, bir başka deyişle ilk gençlik yıllarında “içindeki şiirsel yüksek gerilimin dinmek bilmediğini” söyler ve ekler: “Bana öyle geliyor ki hayat sadece acılar ve aşklar yüzünden yaşanmaya değer” (s. 173). Mann'ın ilk öykü kitabını oluşturacak öyküleri de bu dönemde ortaya çıkar.

Aslında bu yıllar, Mann'ın hayatın içine girdiği yıllardır. Mann, bu seneleri şöyle aktarır: “Entelektüel açıdan pek çok konuda babama bağımlı olduğum tam da o dönemde, ben de babama karşıt olabilecek ne varsa onu ortaya çıkarmaya çalışıyordum” (s. 177).

Üniversite öğreniminin ilk dönemi Mann için, edebi çevrelerde yer edinme, şiir ve tiyatro alanlarında sivrilmeye işaret ediyordu. Aynı oranda da akademik çevrelerden ve üniversite ortamından uzak durduğunu belirtiyordu.

Yaşam, anılar ve geçmiş üzerine düşünmeye koyuluşu ve şu belirlemesi de aynı günlere rastlar: “Yaşananlara, sırf geçmişte kaldıkları için, biz onları yaşarken sahip olmadıkları bir çekicilik ve saygınlık kazandırılmıyor mu? Eskide kalmış daha iyi bir zamana duyulan özlemin, olmuş bitmiş her şeyi bulanıklaştırdığı tarihsel bağlamlarda durum böyledir, özel yaşamımızda da böyledir bu (...) O sırada olabildiğince başa çıkmaya çalıştığımız bir hayat dilimizin bir, iki ya da üç yıl sonra bir efsane halesine bürüneceğinin, bir mitos dokunulmazlığı kazanacağının bilincinde miyiz?” (s. 188).

Bu dönem, Klaus Mann'ın babasıyla enikonu karşılaştırıldığı bir dönemdir, bunu şöyle anlatır: “Tarafsız okurlarıma henüz kavuşamadı, sadece sevmeyenler değil dostça yaklaşanlar bile benim yazdıklarımla babamın eserleri arasında içgüdüsel bir bağlantı kuruyor. Beni 'oğul' olarak yargılıyorlar” (s. 192).

GENÇ ÖZYAŞAMÖYKÜSÜ
Klaus Mann, 5 Haziran 1932 günkü sayfaya André Gide'den şu alıntıyı çiziktirir: “Hiçbir betimleme kişinin kendini betimlemesi kadar zor, ama aynı zamanda da yararlı değildir.” Çağının Çocuğu'nun “savunusu için” biçiminde bir not eklediği ikinci Gide alıntısı ise şöyledir: “Kişinin kendinde bir eğlence bulması, kendi kendini beğenmesi ve kendisiyle iyi geçinmesi, kendisine fazlasıyla aşık olması diye yorumlanır” (s. 194).

Yirmi beş yaşında anılarını yayımlayan Mann'ın otobiyografisi ile ilgili yorumlar iğneleyicidir: “Klaus Mann, olgunlaşmamış ve babasının isminden yararlanmıştır.” Mann ise bu yorumlara şöyle yanıt verir: “Hatırlamak her zaman yararlıdır, insan bunu ne kadar genç yaparsa o kadar iyidir” (s. 195).

Amerika'daki sürgün yıllarında ikinci otobiyografisi yayımlanana dek (1942), 1932'de okuyucuyla buluşan Çağının Çocuğu epey tartışma götürür. Her iki otobiyografisinin de ortak özelliği, Klaus Mann'ın sadece “Thomas Mann'ın oğlu olarak anılmaktan” duyduğu acıdır.

Nereden bakılırsa bakılsın, Çağının Çocuğu adlı özyaşamöyküsü, henüz yirmi beş yaşında bir yazarın kaleminden çıkmış olması ve dönemin tanıklığını gözler önüne sermesi açısından edebiyat dünyasında özgün bir yer edinmiş, genç yaşta (1949'da, 43 yaşında) intihar ederek hayatını sonlandıran Klaus Mann'a da belirgin bir şöhret kazandırmıştır.

Çağının Çocuğu/ Klaus Mann/ Çeviren: Nafer Ermiş/ Turkuvaz Kitap/ 208 s.

(*) Cumhuriyet Kitap, 29.01.2009